Verbouwing en restauratie van een monument

Historische Architectuur

Architectuur is de kunst en wetenschap van het ontwerpen van de gebouwde omgeving; inclusief steden, gebouwen, woningen, interieurs, landschappen, meubelen of objecten¹. Dat is de gebruikelijke omschrijving, maar als u omhoog en om u heen kijkt in een dorp of een stad als Amsterdam dan is het ook een stempel van de geschiedenis van wonen en leven. Elke eeuw, elk decennium heeft zijn kenmerkende stijl en materiaalgebruik. Amsterdam heeft bijvoorbeeld de historische grachtengordel dat UNESCO werelderfgoed is en dat veel rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten herbergt. En in de directe omgeving de Stelling van Amsterdam waaraan in 2021 ook De Hollandse Waterlinie is toegevoegd met verdedigingswerken, maar ook boerderijen en buitenhuizen. Achter die gevels zijn mooi ingerichte huizen, binnentuinen en veel unieke historisch elementen te vinden. Vaak wordt het woord monumentaal gebruikt om aan te duiden dat een pand heel oud is en historische kenmerken heeft. Dat het pand in de 19e eeuw is gebouwd en nog de originele glas-in-loodramen heeft is monumentaal, maar wil nog niet zeggen dat het een monument is.

Internationaal monumentenschild

Nationaal monumentenschild

Voorbeelden van gemeentelijke monumentenschilden:

Is mijn woning een monument?

Een monument is (onder andere) een gebouw of terrein van algemene culturele, bouwhistorische waarde voor een gemeente of een land vanwege schoonheid, wetenschappelijke waarde, stijl of originaliteit. Internationaal wordt een blauw wit bordje gebruikt dat naast de voordeur van een monument op de gevel wordt geplaatst. Het is een internationaal erkend herkenningsteken, aangebracht op grond van het Verdrag van ‘s-Gravenhage van 1954, inzake de bescherming van cultuurgoed bij een gewapend conflict.
Het blauw witte bordje wordt op elk type monument gebruikt. Daarom heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2014 het oranje witte Rijksmonumentenbord ontwikkeld om duidelijk te maken dat het om een rijksmonument gaat. Vaak wordt die begeleid door een bruin informatiebord met witte letters. De varianten voor gemeentelijke en provinciale monumenten is nog in ontwikkeling. De meeste gemeenten hebben hun eigen bordje ontwikkeld waardoor wel verwarring kan ontstaan.

Er zijn 4 verschillende monumententypes te onderscheiden:

• Rijksmonument
• Provinciaal monument
• Gemeentelijk monument
• Beschermd Stads- of Dorpsgezicht
• (UNESCO werelderfgoed)

Als u een oud pand gaat verbouwen, is het relevant om te weten of het een monument is. Want bij het aanpassen van een monument horen een paar spelregels die JAN architectuur kent. Want die mooie inrichting of de historische tuin mogen niet zo maar veranderd worden. Op de website rijksmonumenten.nl en op monumenten.nl kunt u vinden of uw woning of pand een monument is.

Veel gemeenten hebben ook brochures ontwikkeld voor monumenteneigenaren met uitgebreide informatie over de monumentenstatus, subsidieregelingen en overige rechten en plichten. Daarnaast heeft elke gemeente beleidsregels over wat wel en niet kan; dat heet een erfgoedverordening.

Subsidie bij verbouwing van een monument

Monumenten met de status rijksmonument zijn beschermd op grond van een besluit van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). Het besluit om de provinciale en gemeentelijke monumenten in Nederland te beschermen wordt door gedeputeerde staten respectievelijk het college van burgemeester en wethouders genomen. Vaak verkeert men in de veronderstelling dat deze monumenten een meer regionale of plaatselijke betekenis hebben. Dat klopt lang niet altijd. De selectie en bescherming van monumenten is niet zo geregeld dat de belangrijkste ‘vanzelf’ rijksmonument worden, de minder belangrijke automatisch provinciale of gemeentelijke. Er zijn zelfs nog vele, uit monumentenoogpunt (zeer) belangrijke gebouwen die in het geheel geen bescherming genieten. Er bestaan subsidies voor onderhoud en restauratie en voor rijksmonumenten is er een fiscale regeling voor woonhuismonumenten. Subsidieregelingen voor gemeentelijke en provinciale monumenten zijn meestal veel beperkter of ontbreken soms geheel. In tegenstelling tot rijksmonumenten, is er bij provinciale en gemeentelijke monumenten geen regeling om bij woonhuizen de instandhoudingskosten van de inkomstenbelasting af te trekken.

Misverstanden bij een monument

Een groot misverstand is dat veel mensen denken dat een monumentenstatus alleen de buitenzijde van een gebouw betreft. De structuur van het gebouw en een waardevolle afwerking van het interieur behoort zeker ook tot het monument. De verwarring kan ontstaan doordat veel monumenten in het monumentenregister alleen van de buitenzijde zijn omschreven (dat heet een redengevende omschrijving). Dit komt omdat ten tijde van de aanwijzing het pand niet van binnen kon worden bezichtigd en er daarna geen andere inventarisatie meer heeft plaatsgevonden. Ga er van uit dat alles wat aard- en nagelvast met het gebouw is verbonden zowel binnen als buiten onderdeel uitmaakt van het monument en dus niet zomaar verwijderd kan worden. Maar soms is ook een los staand trapje naar een (slaap)hok op de vliering ook van monumentaal belang.

Vergunningen voor aanpassen van een monument

Voor al het bouwen in, op, aan of bij een Rijks-, provinciaal of gemeentelijk monument is àltijd een omgevingsvergunning nodig. Dit geldt ook voor het bouwen in een door het Rijk aangewezen beschermd stads- of dorpsgezicht. Alleen het plegen van dagelijks onderhoud is bij monumenten en in door het rijk aangewezen beschermde stads- en dorpsgezichten bouwvergunningsvrij. Ook als u op last van de gemeente uw bouwwerk moet aanpassen is dit bouwvergunningsvrij. Voor veranderingen aan monumenten is in bijna alle gevallen wel een wijzigingsvergunning Monumenten noodzakelijk.
In een erfgoedverordening van de gemeente staat duidelijk omschreven wat wel en niet toegestaan is en onder welke voorwaarden. Ook staat daarin een handleiding met criteria voor aanwijzing tot een monument.

Steeds vaker, en zeker bij ingrijpende verbouwingen, wordt een bouwhistorisch onderzoek gevraagd door de gemeente. Het rapport van zo’n onderzoek omvat de huidige status van het pand met de elementen en onderdelen die van historisch belang zijn voor het pand.

Schakel een architect in met kennis van monumenten

Soms is de scheidslijn tussen normaal onderhoud, waarvoor geen vergunning nodig is, en wijzigen niet geheel duidelijk. Stel u wilt een oude keuken vervangen voor een moderne. In veel gevallen is dat normaal onderhoud, maar als de keukeninrichting historisch waardevol is dan is een vergunning nodig. Daarom is het belangrijk om zeker bij twijfelgevallen, maar nog verstandiger àltijd even advies te vragen aan een architect of de gemeente. Goed voorbereid en ruim van te voren overleggen kan veel narigheid voorkomen.

Een architect kent de wegen binnen de gemeente en heeft persoonlijk contact met de ambtenaren en commissieleden van de Monumentencommissie en Welstandscommissie. Daardoor is de informatie direct en kan een compleet overzicht worden gegeven van alle benodigde tekeningen, rapporten en overzichten die nodig zijn voor de aanvraag van de monumentenvergunning.

¹ omschrijving op Wikipedia.nl